وقف از سنت‌های زیبای اسلامی و تجلی احسان و نیکوکاری در سیره ائمه اطهار(ع) محسوب میشود و در منابع فقهی درباره فضیلت و ثواب آن بسیار یاد شده و در فقه، وقف به معنای حبس کردن مال و جاری کردن منفعت یا ثمره آن بدون دریافت عوض است. بر این اساس، پس از وقف از نقل و انتقال مال یا از میان رفتن آن جلوگیری و نیز منافع آن در مقصد مورد نظر هزینه میشود. به همین علت آن را صدقه جاریه می‌نامند، چراکه منافع آن پیوسته باقی می‌ماند. صدقه یکی از بارزترین مصداق‌های تزکیه و نیز وقف کامل‌ترین مصداق صدقه است. در وقف اصل مال انسان ثابت می‌ماند و فرع یعنی منافع آن بادوام خواهد بود و ثبات آن اصل، جریان خواهد داشت و هیچ صدقه‌ای چون وقف جاودانه نیست.
شرایط امروز جامعه همانند گذشته نیست و شاید مردم به دلیل شرایط اقتصادی نتوانند برای ایجاد وقف‌های بزرگ در کشور اقدام کنند. در این باره می‌توان با طرح راهکارهای دیگری همچون وقف پول و وقف‌های جمعی زمینه را برای حضور مردم در حوزه وقف و اوقاف فراهم کرد. چنانچه این امر در جامعه نهادینه شود و هر فرد بتواند با هر میزان درآمد به این حوزه وارد شود و وقف‌های جمعی جدید را ایجاد کند، درآمد گسترده‌ای از وقف‌های جدید حاصل میشود که می‌تواند به شکوفایی اقتصادی و رفع بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی کمک کند.
در این میان تغییر ماهیت پول و ظهور پول‌های رایج امروزی، که صرفا دارای ارزش اعتباری هستند، بسیار حائز اهمیت است و در اقتصاد کنونی نقش ویژه‌ای دارد. به همین دلیل وقف پول می‌تواند مصداق جدیدی از وقف باشد و ظرفیت‌های مالی جدیدی را در حوزه وقف ارائه دهد و نقش مثبت و سازنده این نهاد را در جامعه حفظ کند. با این همه در مورد وقف پول دو نظریه مطرح است. برخی از فقها آن را صحیح نمی‌دانند و برای اثبات ادعای خود ادله‌ای را ارائه کرده‌اند. در مقابل، گروهی دیگر ضمن نقد دلایل مخالفان، وقف این ارزش‌های اعتباری را صحیح و منطبق با موازین شرعی دانسته و به اثبات آن پرداخته‌اند.
درباره میزان تأثیر وقف در جامعه و اثرات آن در کاهش تنش‌های اجتماعی و اقتصادی به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام سیداحمد سجادی جزی، مشاور رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه و رئیس دانشکده علوم قرآنی اصفهان، پرداختیم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.
ایکنا ـ کارکرد وقف چیست و نهاد وقف در دوره‌های مختلف تاریخی تا چه حد به کارکرد واقعی خود نزدیک شده است؟
کارکرد وقف رساندن نیت واقف به افرادی است که موقوف علیهم بوده و مشمول وقف هستند. وقف نوعی امر خیر است که ماندگاری دارد؛ برخلاف خیرهای دیگر که زودگذر است و در لحظه انجام میشود. زمانی که فردی نیت می‌کند و به اطعام فقرا می‌پردازد، خیر او ماندگار نیست و با پایان اطعام فقرا قطع میشود. البته انجام این خیر اثرات اجتماعی ویژه خود را دارد، اما همانند وقف ماندگار نیست.
زمانی که افراد نذر می‌کنند تا دیگران را به سفرهای زیارتی بفرستند و یا کارهایی از این قبیل را انجام دهند، این امور جزء خیرهای زودگذر است، اما خیر وقفی بدان معناست که اصل سرمایه باقی بماند و محصول آن در طول اعصار مختلف به موقوف علیهم و افرادی اعطا شود که مورد نیت واقفان قرار گرفته‌اند. بنابراین، کارکرد وقف نوعی خیر ماندگار است که در اعصار مختلف تاریخ برای رساندن خیر به دیگران باقی می‌ماند.
البته روند ایجاد وقف در طول تاریخ دارای فراز و نشیب‌های بسیار بوده است. آیا وقف توانسته به کارکرد اصلی خود در اعصار مختلف دست پیدا کند؟ این امر مربوط به متولیان و مسئولان اوقاف بوده و ممکن است گاهی مسئولان نابخرد و یا کم‌کار اوقاف مختلف را در اختیار داشته باشند که این مسئله تأثیر مستقیمی بر عملکرد حوزه وقف و تضعیف آن داشته و نیز ممکن است در دوره‌هایی از تاریخ مسئولان اوقاف عملکرد قابل قبولی داشته باشند که این امر موجب تقویت حوزه وقف را فراهم می‌کند.
در رابطه با کلیت امور مربوط به وقف در دوره‌های مختلف تاریخی نمی‌توان قضاوت دقیقی داشت. در برخی از وقف‌ها نتایج مطلوب به دست آمده و نیات واقفان به خوبی اجرا شده و در برخی از وقفیات نابخردی افراد باعث شده است که نتایج خوبی از موقوفات حاصل نشود. امروزه در اصفهان موقوفاتی از قرن چهارم هجری به جای مانده که هنوز به نیات واقفان آنها به خوبی عمل شده و نتایج بسیار مطلوبی از آنها به دست آمده است. البته این موضوع به دلیل وجود متولیان خردمند بوده است که چنین موقوفاتی در طول تاریخ هنوز پابرجا هستند و نیت واقفان به خوبی اجرا میشود. همچنین، ممکن است موقوفاتی چندان قدمت نداشته باشند، اما به دلیل ضعف متولیان رو به نابودی نهاده‌اند. بنابراین، عملکرد حوزه وقف به صورت مستقیم با عملکرد حکام، مسئولان و متولیان مرتبط است.
ایکنا ـ چقدر متولیان امور وقف در ایران‌زمین موفق بوده‌اند و توانسته‌اند نیت واقفان را به خوبی اجرا کنند؟
در این باره نمی‌توان به صورت کلی نظر داد. برخی متولیان وقفیاتی را در اختیار دارند و این موقوفات به خوبی فعال هستند و نیات واقفان عملی میشود. سازمان اوقاف و امور خیریه یک طرف قضیه قرار دارد و بسیاری از موقوفات دیگر کشور متولی دارند. این موقوفات وقف‌های غیرمتصرفی نام دارند که در تصرف سازمان اوقاف قرار ندارند. برخی موقوفات نیز در دست آستان‌هایی مانند آستان قدس رضوی، آستان حضرت معصومه(س)، حضرت شاهچراغ(ع)، حضرت عبدالعظیم(ع) و… هستند که در اصطلاح به آنها موقوفات مشمول تبصره ۲ گفته میشود.
همچنین، برخی موقوفات در دست دانشگاه‌ها و نهادهای مختلف مانند دانشگاه تهران، سازمان بهزیستی و… قرار دارد که عواید آنها مصروف خود این نهادها میشود و به اصطلاح به آنها موقوفات موضوع تبصره ۲ ماده یک قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه می‌گویند. لذا بسیاری از موقوفات در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه قرار ندارد و مردم به اشتباه فکر می‌کنند که تمامی موقوفات زیر نظر این سازمان فعالیت می‌کنند.
برخی موقوفات نیز در اختیار امین‌هاست؛ یعنی در وقف‌نامه برای نگهداری از موقوفه امین تعیین شده است. البته نظارت اوقاف بر این موقوفات بیشتر است. برخی موقوفات نیز در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه است که به خوبی اداره میشود. در کشور ما پنج نوع موقوفات در اختیار متولیان وقف قرار دارد که میزان بازدهی و عملکرد مثبت آنها نیازمند بررسی دقیق و متقن است. موقوفاتی که در اختیار سازمان اوقاف است، در دوره پهلوی مورد ظلم فراوان قرار گرفتند، اما در دوره جمهوری اسلامی بسیاری از آنها به جای خود بازگشتند. البته میزان و چگونگی بهره‌برداری صحیح یا نادرست از موقوفات بحث دیگری است که باید در جای خود بدان پرداخت، اما شکی نیست که اصل موقوفاتی که در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه است در دوره جمهوری اسلامی باقی مانده و به خوبی به نیات واقفان آن عمل میشود.
ایکنا ـ ضرورت ورود حوزه وقف به عرصه نیازهای جامعه و ایجاد وقف‌های جدید چقدر اهمیت دارد؟
در دوره‌های مختلف تاریخی وقف‌ها براساس نیازهای جامعه ایجاد می‌شده است. اکنون وقف‌های ایجادشده در کشور از نظر کیفی در حد ضعیفی قرار دارند. در دوره‌های گذشته به ویژه در دوره صفویه با شکوفایی وقف مواجه بودیم، زیرا حکام و علما این کار خیرخواهانه را انجام می‌دهند و در حقیقت صدای وقف صدای برتر جامعه در آن روزگار بود. امروزه متأسفانه صدای برتر در جامعه صدای جلوگیری از وقف و خیرات و مبرات است. لذا صحبت غالب جامعه امروز عدم وقف و انجام کار خیر است که این امر در دوره‌هایی مانند صفویه کاملا برعکس بود.
با توجه به مشکلی که در جامعه وجود دارد، باید مردم و واقفان را به خوبی در حوزه وقف و موقوفات توجیه و آگاه کنیم که همین امر باعث میشود تا جامعه به سمت ایجاد وقف‌های جدید حرکت کند و سرمنشأ این حوزه را در دست خود بگیرد. امروزه بسیاری از فعالیت‌هایی که در کشور انجام میشود جنبه وقف ندارد و حیف میَ‌شود. برای مثال برخی از زمین‌هایی که از سوی مردم به برخی وزارتخانه‌ها اعطا میشود، به دلیل اینکه وقف و ثبت نشده، از بین رفته است و مصارف دیگری خواهد داشت، اما چنانچه این زمین‌ها وقف شوند، سازمان اوقاف مسئول پیگیری آنها خواهد بود تا اصل سرمایه باقی بماند و یا تبدیل به احسن شود. توجیه و آگاه‌سازی جامعه باعث میشود که وقف جهت اصلی خود را در جامعه با توجه به نیازهای مردم پیدا کند.
ایکنا ـ وقف چگونه می‌تواند در شرایط اقتصادی امروز جامعه را یاری کند؟
این‌طور نیست که همیشه فقط متمولان به ایجاد وقف اقدام کنند و فقرا و تنگدستان وقف نکنند. مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که اتفاقا افراد خیّری که موقوفات را ایجاد کرده‌اند، اغلب از خانواده‌های متوسط و کم‌درآمد جامعه بوده‌اند و وقف علما و مردم بسیار زیادتر از وقف پادشاهان و حکام بوده است.
امروزه در سازمان اوقاف بحثی به نام وقف مشارکتی و وقف سهام مطرح و پیگیری میشود. در این نوع وقف چنانچه فردی نیت خیر داشته باشد، اما دارای درآمد آن‌چنانی برای وقف‌های بزرگ نباشد، می‌تواند در وقف سهام یا وقف مشارکتی شرکت و نیات خیرخواهانه خود را عملی کند. در رابطه با وقف پول نیز برخی فقها نظر فقهی ویژه خود را داشته و آن را جایز ندانسته‌اند و برخی دیگر ایجاد چنین وقفی را جایز می‌دانند و مقام معظم رهبری از جمله علما و فقیهانی هستند که وقف پول را جایز می‌دانند. سیاست‌گذاری نظام براساس فتواهای ولایت امر صورت می‌گیرد. امروزه سیاست سازمان اوقاف براساس فتوای مقام معظم رهبری این است که وقف پول و سهام ممکن است و افراد می‌توانند در ایجاد چنین وقف‌هایی مشارکت کنند.
گفت‌وگو از مجتبی افشار
